Lịch sử Đền Chúa Thác Bờ

 Đền Chúa Thác Bờ (thường gọi là Đền Thác Bờ) không chỉ là một điểm đến tâm linh linh thiêng bậc nhất tỉnh Hòa Bình cũ, nay thuộc tỉnh Phú Thọ mới sát nhập. Ngôi đền là chứng nhân lịch sử hào hùng gắn liền với dòng sông Đà và công cuộc giữ nước của dân tộc. Nằm giữa lòng hồ thủy điện Hòa Bình mênh mông, ngôi đền thờ hai vị nữ tướng đã đi vào huyền thoại.

Theo các tài liệu lịch sử và thần phả, Đền Chúa Thác Bờ thờ hai vị nữ tướng có công lớn trong cuộc chinh phạt dẹp loạn của vua Lê Lợi vào thế kỷ 15.

• Bối cảnh lịch sử: Năm 1431, vua Lê Lợi dẫn quân đi dẹp loạn Đèo Cát Hãn ở vùng Mường Lễ (nay thuộc Lai Châu). Khi đoàn quân đến khu vực Thác Bờ (xưa gọi là Thác Bờ Giê - một ghềnh thác hiểm trở bậc nhất sông Đà), việc vận chuyển lương thảo và quân binh gặp muôn vàn khó khăn do địa hình hiểm trở, nước chảy xiết.

• Hai vị nữ tướng: Lúc bấy giờ, bà Đinh Thị Vân (người dân tộc Mường, con gái một tộc trưởng ở Kim Bôi) và một bà người dân tộc Dao (ở xã Vầy Nưa) đã đứng ra vận động dân bản quyên góp lương thực, tre nứa. Hai bà trực tiếp tổ chức đóng bè, mảng và chèo thuyền đưa nghĩa quân vượt thác ghềnh an toàn.

• Hóa thần: Sau khi cuộc dẹp loạn thành công, hai bà tiếp tục ở lại cai quản vùng đất này, dạy dân làm nương rẫy, đánh cá và ổn định cuộc sống. Sau khi hai bà mất, tương truyền họ thường hiển linh giúp đỡ thuyền bè vượt qua những con sóng dữ của Thác Bờ.

• Sắc phong: Để ghi nhớ công lao, vua Lê Lợi đã ban chiếu chỉ phong bà Đinh Thị Vân là "Chế thắng Hòa Diệu Đại Vương" và người phụ nữ Dao là "Hàn Than Nương". Nhân dân lập đền thờ phụng hai bà ngay bên cạnh dòng thác xưa.

Hình ảnh Bia đá Vua Lê Lợi, người đã sắc phong cho hai Bà Chúa Thác Bờ.

Đây là điều khiến nhiều du khách thắc mắc. Thực tế hiện nay có hai ngôi đền chính thờ Chúa Thác Bờ, và cả hai đều được công nhận là nơi thờ tự chính thống:

1. Đền Chúa Thác Bờ (phía Hữu ngạn): Nằm tại xã Thung Nai, huyện Cao Phong cũ.

2. Đền Thờ Chúa Thác Bờ (phía Tả ngạn): Nằm trên đồi Hang Thần, thuộc xã Vầy Nưa, huyện Đà Bắc cũ. Đây là ngôi đền cũ được di dời lên cao khi ngăn đập thủy điện Hòa Bình.

Du khách khi đi lễ thường sẽ đi thuyền để viếng thăm cả hai ngôi đền này (chỉ cách nhau khoảng 15-20 phút đi thuyền) để trọn vẹn tâm linh.

Vẻ đẹp của Đền Thác Bờ là sự giao thoa giữa sự linh thiêng của tín ngưỡng và sự hùng vĩ của thiên nhiên.

• Vị trí đắc địa: Đền nằm tựa lưng vào núi đá vôi, mặt hướng ra lòng hồ sông Đà xanh ngắt. Trước khi có thủy điện, đây là vùng thác ghềnh hiểm trở, nhưng nay nước dâng cao tạo thành một mặt hồ phẳng lặng, phong cảnh hữu tình như "Vịnh Hạ Long trên cạn".

• Động Thác Bờ: Vào mùa nước cạn, du khách có thể vào thăm động Thác Bờ với hệ thống thạch nhũ tuyệt đẹp. Đây cũng là nơi đặt ban thờ Phật và các vị thánh, tạo nên không gian hư ảo, huyền bí.

• Hệ thống tượng thờ: Trong đền hiện còn lưu giữ đôi tượng đồng tạc hai bà Chúa, cùng hệ thống tượng thờ theo tín ngưỡng Tứ Phủ (Đạo Mẫu) của người Việt.

Lễ hội Đền Bờ là một trong những lễ hội lớn nhất vùng Tây Bắc:

• Thời gian: Diễn ra từ ngày 7 tháng Giêng và kéo dài đến hết tháng 3 Âm lịch hàng năm.

• Hoạt động: Du khách thập phương nô nức trẩy hội để cầu may, xin lộc và chiêm bái cảnh đẹp. Đặc biệt, nghi thức Hầu đồng tại đền là một nét văn hóa đặc sắc, thu hút rất nhiều người quan tâm đến tín ngưỡng thờ Mẫu.

Trong tâm thức người dân bản địa và du khách:

• Bà Chúa Thác Bờ cai quản miền sông nước (thuộc Thoải Phủ), phù hộ cho những người đi sông nước được bình an, tránh mọi tai ương, sóng gió.

• Người làm ăn buôn bán thường đến đây cầu tài lộc, mong "thuận buồm xuôi gió" trong công việc kinh doanh.